گیلوان دیار کهنسال تاتها

گیلوان روستایی است از توابع بخش شاهرود شهرستان خلخال در استان اردبیل. مردم روستای گیلوان گویش تاتی دارند. زبان تاتی یکی از زبان‌های ایرانی شمال غرب کشور است و بیشترین نزدیکی به زبان‌ پارسی دارد.
اگر چه گیلوان در مرزبندیهای کشوری به استان اردبیل و شهر خلخال منتسب است، اما در منتها علیه ضلع شمال غربی استان گیلان و شهر زیبای ماسال واقع شده و فرهنگ و آداب و رسوم نزدیک به تالشهای گیلان دارد.

از ماسال جاده ییلاقی می‌گذرد که تا روستای گیلوان امتداد دارد. جنگلهای انبوه ییلاقات ماسال، اولسبلانگاه دیدنی در میان ابرهای متراکم و همیشه بارانی و مراتع سرسبز و مخملین کوه های منطقه خاطرات بیادماندنی و یک سفر رویایی را برای هر گردشگری فراهم می‌کند.

خانه های ییلاقی کپرنشینی در دامنه کوه ها و مراتع سرسبز، گله‌های گوسفندان سفید پوش تالشی در دو طرف جاده کوهستانی مناظر دیدنی زنده و بسیار چشم نوازی دارند. سگ پشمالوی گله که گرداگرد گوسفندان حرکت می‌کند و سرتا پای وجودش مراقبت از گله گوسفندان است خود جور دیگری شگفت آور است. وقتی ماشینت نزدیک گله می‌شود با پارس‌های هولناک خود ابراز وجود می‌کنند چنان که یادت برود اهل کجایی!

از ییلاقات ماسال که بگذری به کوه‌های گیلوان می‌رسی.

اگر در فصل بهار گذرت به اینجا بیفتد، این کوه‌ها پر از گیاهان دارویی رنگارنگ است. گون، نسترن وحشی، بومادران، خارخاسک، کتیرا، پنیرک، تنباکو، بابونه و خیلی گیاهان دیگر که نامشان را نمی‌دانیم. هوای نمناک و خنک، بی‌آلایش و پر از اکسیژن خالص، ریه‌هایت را تسخیر می‌کند و تو چنان سبک می‌شوی که گویی چند کیلو وزن کم کردی. در فراسوی جاده میان دو رشته کوه دره سرسبزی می‌بینی که با رودخانه پر آب و خروشان خود زندگی بخش جمع کثیری از انسان‌های بی تکلف و ساده زیست روستایی شده است. درختان پر شاخ و برگ گردو و بلند قامت سپیدار و تبریزی همه داشته های گیلوان نیست. گیلوان باغات میوه زیادی دارد و باغداری از مشغولیات اصلی مردمان روستاست.

وقتی از سراشیبی جاده پایین می‌آیی به خانقاه گیلوان می‌رسی. ورودی روستا بقعه متبرکه امامزاده عینعلی را می‌بینی. گویی حضرتش به شما خوش آمد می‌گوید. ماشین را کنار جاده به حال خود رها می‌کنی و به زیارتش می‌روی. زیارتگاهی بسیار قدیمی با بنایی مستهلک که البته از صفای امامزاده چیزی کم نمی‌کند.

بعد از زیارت به راه خود در جاده ادامه می‌دهی. یکی دو کیلو متر بعد وارد روستای گیلوان می‌شوی. ورودی روستا قبرستان تاریخی وجود دارد که مشرف به روستا است.

گیلوان و میرزاکوچک‌خان
بر سر در ورودی روستا، تابلویی وجود دارد که نام میرزاکوچک خان بر آن نقش بسته تا یادآور پیوند گیلوان با واپسین دقایق زندگی میرزاکوچک‌خان باشد. این قبرستان مدت زیادی مدفن سردار بزرگ نهضت جنگل بود.

موضوع چیست؟
در آذر ماه ۱۳۰۰ شمسی بر اثر تعقیب و گریز ارتش رضاخان، میرزا پس از خیانت برخی سران و شکست نهضت جنگل با گائوک آلمانی، به طرف گیلوان حرکت کرد تا به اندک یاران خود در گیلوان و روستاهای اطراف بپیوندد. او در گردنه‌ی برف‌گیر راه ماسال به گیلوان گرفتار می‌شود و جان به جان‌آفرین تسلیم می‌کند.
به دستور خان و حکمران وقت گیلوان، بدن یخ زده میرزا از ییلاقات برفی ماسال به گیلوان منتقل و در قبرستان دفن می‌گردد.
چند روز بعد، افراد رضاخان به گیلوان رسیده، قبر میرزا را نبش می‌کنند و بدن وی را برداشته و به سمت ماسال راهی می‌شوند. قزاقان خودفروخته رضاخان در میانه راه، نرسیده به خانقاه، به دلیل مشکلات حمل جسد، تصمیم می‌گیرند که فقط سر میرزا را برای رضاخان ببرند. بنابراین سر را از تنش جدا و بدنش را رها می‌کنند.
اهالی گیلوان، بدن میرزا را غسل داده و بار دیگر در قبرستان گیلوان دفن می‌کنند.
اما مدتها بعد، قبر میرزا مجددا نبش می‌شود و جسد مرد مبارز و خستگی ناپذیر نهضت جنگل به گورستان سلیمان داراب شهر رشت منتقل می‌گردد.

از آرامگاه رد و وارد روستا می‌شوی. میدان مرکزی روستا، نودی محله نام دارد. در قدیم همه مشاغل روستا در این مکان جمع بود. مشاغلی همچون آهنگری، سماورسازی، خیاطی، کفاشی، خواروبارفروشی، چرم دوزی، پالان دوزی، نجاری هر کدام دکانی در نودی‌محله داشتند. اینجا مرکز کار و زندگی و رتق و فتق امور روزمره گیلوانیان بود.
دوشی و شیناسر نام کوه های مرتفع گیلوان است. در گذشته در دامنه این کوها کشت و زرع صورت می‌گرفته و تردد اهالی بدانجا برای کاشت، داشت و برداشت محصول زیاد بود. گندم و جو و حبوباتی مثل نخود و عدس مهمترین محصولات دیم روستا به شمار می‌رفت. امروزه بهانه ای برای کوهنوردی گردشگران و اهالی خوش نشین روستا شده است.
شلخانی و هلار در امتداد رودخانه مکانهایی است که اهالی گیلوان در آنجا صاحب باغات گردو و میوه هستند. دامداری گیلوان هم در سطح معیشت خانواده در گذشته از رونق خوبی برخوردار بوده است.
خانقاه و خللر دو روستای مجاور و از توابع دهستان گیلوان هستند.
در خانقاه اشیای قدیمی متعدد بر اثر کاوش باستانشناسان یافت شده است که قدمت منظقه را به عصر مفرغ متصل می‌سازد.
در نزدیکی خللر، قلعه خشتی وجود دارد که به دوران هخامنشیان مربوط است و برای علاقمندان به آثار فرهنگی گذشته دیدنی است.

گیلوان دیار رزم آوران 8 سال دفاع مقدس نیز هست و در این راه 21 شهید تقدیم انقلاب اسلامی کرده است.
در هشتم تیر ماه ۱۳۹۶ یادواره با شکوهی با شرکت مسئولان عالی رتبه استان گیلان و اردبیل برای گرامیداشت ۲۱ شهید این روستا برگزار گردید که با استقبال با شکوهی از سوی مردم مواجه شد.
در قبرستان گیلوان، مردی آرمیده است که شاگرد متبحری از مکتب ابن سینا بود. مرحوم محمد حسن شفائی معروف به دکتر شفائی، طبیب سنتی و بسیار حاذقی بود که شهرتش در استانهای مجاور هم زبانزد خاص و عام بود. او که به کمک گیاهان دارویی بیماران خود را مداوا می‌کرد بخاطر طبابت بی نقصش در درمان بسیاری از بیماریهای لاعلاج آن زمان، از جانب مردم به دکتر شفائی معروف شد. وی بخاطر دخالت در امور پزشکی مدام تحت پیگرد عوامل حکومتی بود و زندگی تقریبا مخفیانه ای داشت. شهید جهانیار شفایی یکی از شهدای دفاع مقدس روستاست که فرزند پاک و خلف ایشان است. این شهید عزیز در تابستان سال ۱۳۶۱ در طی عملیات رمضان، که به مدت ۱۷ روز در جنوب عراق، شمال‌شرقی شهر بصره و در منطقه شلمچه رخ داد به درجه رفیع شهادت نائل آمد.